ناحیه خابورناحیه باستانی خابور در شمال شرقی سوریه و بخش کوچکی از عراق قرار دارد. فهرست مندرجات۲ - ویژگی‌های منطقه ۳ - پیشینه ۳.۱ - در قرنهای شانزدهم چهاردهم قبل از میلاد ۳.۲ - در قرنهای نهم و هشتم قبل از میلاد ۳.۳ - در دوره اسلامی ۳.۳.۱ - اقوام و شهرهای خابور در دوره اسلامی ۳.۴ - در قرن چهارم ۳.۵ - در قرن پنجم ۳.۶ - در قرن ششم ۳.۷ - در قرن هفتم ۳.۸ - در قرن هشتم ۳.۹ - در قرن دهم ۳.۱۰ - بعد از قرن دوازده ۴ - آثار موجود در منطقه ۵ - مشاهیر منطقه ۶ - فهرست منابع ۷ - پانویس ۸ - منبع ۱ - موقعیت جغرافیایی منطقهمرزهای ناحیه خابور، به جز مغرب آن، به درستی مشخص نیست. این ناحیه از شمال به ناهمواریهای جنوبی ترکیه مانند کوه مَزیداغی و رشته کوه ماردینداغلری، از مشرق به دشتهای منتهی به دجله ، از جنوب به دشتهای جنوبی خابور که به رود فرات منتهی می شود و از مغرب به رود فرات محدود میشود. این ناحیه که تا حدودی مثلث شکل است، امروزه در استانهای حلب ، رقّه، دیرالزور و حَسَکه در سوریه و بخشی از استان نینوای عراق قرار گرفته است. ۲ - ویژگی‌های منطقهکوههای عبدالعزیز در جنوب غربی شهر حسکه و سِنجار در مشرق شهر حسکه از مهمترین ارتفاعات خابور بهشمار میرود. مهمترین رودهای این ناحیه، خابور بزرگ و بلیخ، به فرات میپیوندند. ناحیه خابور در شمال بین النهرین و بخش غربی جزیره واقع است. این ناحیه از مهمترین نواحی شهرنشین در سوریه است و براساس پژوهشهای انجام شده، شهرهای بزرگ و پرجمعیتی در دوره مفرغ اولیه در این ناحیه به وجود آمد که کشاورزی و حاصلخیزی خاک نقش بارزی در شکلگیری آن‌ها داشت. احتمالا نخستین بار شهرنشینی در تلّلیلان، در ۲۵ کیلومتری جنوبشرقی شهر قامشلی (در مرز سوریه با ترکیه و جنوب شهر نصیبین)، توسعه یافت که در ۲۶۰۰ قبل از میلاد ، صد هکتار وسعت داشت. [۱]
عفیف بهنسی، سوریة، ج۱، ص۱۰۰، التاریخ و الحضارة: منطقةالجزیرة و الفرات محافظات الرقة، دیرالزور، الحسکة، (دمشق) ۲۰۰۱.
[۲]
فاروق اسماعیل، «اخبار جدیدة عن نفوذ مملکة یمخد (حلب) فی منطقة الخابور»، ج۱، ص۱۲۲، دراسات تاریخیة، سال ۱۴، ش ۱ـ۲ (آذار حزیران ۱۹۹۳).
۳ - پیشینهبنابر شواهد، برخی گروههای بنی اسرائیل ، مانند آشوریان و آرامیان ، در ناحیه خابور ساکن شدند. ۳.۱ - در قرنهای شانزدهم ـ چهاردهم قبل از میلاددر قرنهای شانزدهم ـ چهاردهم قبل از میلاد، خابور تابع امپراتوری باستانی شمال فرات به نام میتانی و در قرن دهم قبل از میلاد، تابع پادشاهی آرامیها بود و تلّحَلَف یا جوزان ، در مغرب شهر قامشلی و نزدیک رأس العین، مرکز آرامیها به شمار میرفت. [۳]
المعجم الجغرافی‌للقطر العربی السوری، باشراف عماد مصطفی طلاس، ج۱، ص۵۰، (دمشق) : مرکز الدراسات العسکریة، ۱۹۹۰ـ.
[۴]
علی ابوعسّاف، آثارالممالک القدیمة فی سوریة: ۸۵۰۰ق م الی ۵۳۵قم، ج۱، ص۴۵۱، دمشق ۱۹۸۸.
[۵]
عفیف بهنسی، سوریة، ج۱، ص۹۹، التاریخ و الحضارة: منطقةالجزیرة و الفرات محافظات الرقة، دیرالزور، الحسکة، (دمشق) ۲۰۰۱.
۳.۲ - در قرنهای نهم و هشتم قبل از میلاددر قرنهای نهم و هشتم قبل از میلاد، آشوریها این ناحیه را فتح کردند و آنجا را پایتخت خود قرار دادند. پیش از اسلام ، ناحیه خابور همانند دیگر بخشهای جزیره جزو امپراتوری روم شرقی بود و احتمالا شهر عَرَبان از مراکز مهم آن به شمار میرفت. ۳.۳ - در دوره اسلامیدوره اسلامی ناحیه خابور از سال ۱۶ آغاز می شود که مسلمانان به قرقیسیا ــ شهری قدیمی در محل پیوستن رود خابور به فرات ــ در جنوب ناحیه لشکرکشی کردند. [۶]
بلاذری (بیروت)، ج۱، ص۲۴۱ـ۲۴۲.
[۷]
بلاذری (بیروت)، ج۱، ص۲۴۶.
واقدی (متوفی ۲۰۷) با اشاره به این‌که ناحیه خابور و شهرهای آن مانند عربان و ماکسین با صلح فتح شدند، [۱۰]
محمد بن عمر واقدی، فتوح‌الشام، ج۱، ص۱۱۷، بیروت: دارالجیل، (بیتا).
تاریخ فتح شهرهای ناحیه را به تفصیل بیان کرده است. [۱۱]
محمد بن عمر واقدی، فتوح‌الشام، ج۱، ص۹۸ـ۱۱۷، بیروت: دارالجیل، (بیتا).
در سده اول، گروهی از قبیله تَغلِب که در بخشهایی از ناحیه خابور مانند سُکَیر یا سکیرالعباس، بلیخ و فُدَین به سر می بردند، منازعاتی با ساکنان خابور داشته اند. بر این ناحیه در زمان خلافت مأمون عباسی ، افراد مختلفی حکمرانی می کردند؛ مثلا در رأس العین در شمال خابور، حبیب بن جهم و برکَیْسوم و بر پیرامون آن‌که دیار مضر به شمار می رفت، نصر بن شبث نصری حکومت می کرد. [۱۴]
یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۴۴۵.
ناحیه خابور در تقسیمات جغرافیایی دوره اسلامی، با عناوین ناحیه ای در جزیره، [۱۵]
ابن رسته، ج۱، ص۱۰۶.
[۱۶]
اصطخری، ج۱، ص۷۱ـ۷۲.
[۱۷]
ابن حوقل، ج۱، ص۲۱۰.
ناحیه ای در شام، [۱۸]
مقدسی، ج۱، ص۱۳۸.
ناحیهای تابع اقلیم اقور، [۲۱]
مقدسی، ج۱، ص۱۳۶.
[۲۲]
مقدسی، ج۱، ص۱۳۸.
استان (کوره) یا ولایتی وسیع [۲۳]
ابن خرداذبه، ج۱، ص۷۴.
و غالباً مسکن قوم ربیعه معرفی شده است. [۲۴]
ابن فقیه، ج۱، ص۱۳۳.
[۲۵]
قدامة بن جعفر، کتاب‌الخراج، ج۱، ص۲۴۵، چاپ دخویه، لیدن ۱۸۸۹، چاپ افست ۱۹۶۷.
[۲۶]
ابن شداد، الاعلاق الخطیرة فی ذکر امراءالشام و الجزیرة، ج۳، ص۲۴۵، ج ۳، قسم ۱، چاپ یحیی زکریا عبّاره، دمشق ۱۹۷۸.
۳.۳.۱ - اقوام و شهرهای خابور در دوره اسلامیبه جز قوم ربیعه، عشایر ابوخابور، بکیر، ابوشعبان، عفادله، ابوعسّاف و خدعان از طوایف ناحیه خابور به شمار میروند. [۲۷]
احمد وصفی زکریا، عشائرالشام، ج۲، ص۵۷۸ـ۵۷۹، دمشق ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۲۸]
احمد وصفی زکریا، عشائرالشام، ج۲، ص۵۸۶ـ۵۹۰، دمشق ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۲۹]
احمد وصفی زکریا، عشائرالشام، ج۲، ص۵۹۳، دمشق ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
شهرهای صُوَر، طابان، تُنَیْنیر علیا و سفلی و مِجْدَل از آبادیهای مهم دوره اسلامی خابور هستند. [۳۰]
ابن فقیه، ج۱، ص۱۳۳.
[۳۱]
قدامة بن جعفر، کتاب‌الخراج، ج۱، ص۲۱۶، چاپ دخویه، لیدن ۱۸۸۹، چاپ افست ۱۹۶۷.
[۳۲]
مقدسی، ج۱، ص۱۳۸.
قصبه این ناحیه، عرابان بود. [۳۳]
مقدسی، ج۱، ص۱۳۸.
براساس مطالب ابن اثیر ، دستکم تا اوایل سده ششم خابور بیش‌تر از آن‌که تابع دمشق باشد، به موصل وابسته بود. ۳.۴ - در قرن چهارمدر ۳۱۸، ناصرالدوله حمدانی با تصرف ناحیه خابور، قلمرو حکومت خود در موصل را گسترش داد. [۳۷]
ابن شداد، الاعلاق الخطیرة فی ذکر امراءالشام و الجزیرة، ج۳، ص۲۹۸، ج ۳، قسم ۱، چاپ یحیی زکریا عبّاره، دمشق ۱۹۷۸.
۳.۵ - در قرن پنجمدر ۴۳۳، سلجوقیان با حمله به این ناحیه، به ویژه بخشهایی که مسکن قوم بکر بود، آنجا را غارت کردند. ۳.۶ - در قرن ششمدر قرن بعد، که امرای زنگی بر بخشهایی از موصل و شام حاکم شدند، خابور به حکومت آنان ضمیمه شد و سیف الدین غازی، حاکم موصل، در ۵۷۵ خابور را تصرف کرد، اما در ۵۷۸، صلاح الدین ایوبی حکومت ایوبیان را در خابور گسترش داد. [۴۱]
ابن شداد، الاعلاق الخطیرة فی ذکر امراءالشام و الجزیرة، ج۳، ص۱۰۷، ج ۳، قسم ۱، چاپ یحیی زکریا عبّاره، دمشق ۱۹۷۸.
در ۵۸۴، عمادالدین زنگی بن قطب الدین مودود، حاکم ناحیهای شامل سنجار، نصیبین، رقّه و خابور بود [۴۵]
ابن شداد، الاعلاق الخطیرة فی ذکر امراءالشام و الجزیرة، ج۳، ص۱۳۴، ج ۳، قسم ۱، چاپ یحیی زکریا عبّاره، دمشق ۱۹۷۸.
[۴۶]
ابن شداد، الاعلاق الخطیرة فی ذکر امراءالشام و الجزیرة، ج۳، ص۱۸۳، ج ۳، قسم ۱، چاپ یحیی زکریا عبّاره، دمشق ۱۹۷۸.
که نشان می دهد قلمرو ناحیه خابور محدودتر شده است.
۳.۷ - در قرن هفتمدر ۶۰۶ و اندکی پیش از حمله مغول ، ملک عادل ایوبی با حمله به یاران قطب الدین محمد (فرزند عمادالدین زنگی) خابور را تصرف کرد. [۴۸]
ابن شداد، الاعلاق الخطیرة فی ذکر امراءالشام و الجزیرة، ج۳، ص۱۳۵، ج ۳، قسم ۱، چاپ یحیی زکریا عبّاره، دمشق ۱۹۷۸.
[۴۹]
ابن شداد، الاعلاق الخطیرة فی ذکر امراءالشام و الجزیرة، ج۳، ص۱۸۵ـ۱۸۶، ج ۳، قسم ۱، چاپ یحیی زکریا عبّاره، دمشق ۱۹۷۸.
مغولها در دهه سوم قرن هفتم به ناحیه خابور حمله و شهرهای آن از جمله عربان را غارت کردند. از وضع ناحیه خابور پس از حمله مغولها، اطلاعات پراکندهای در دست است. ۳.۸ - در قرن هشتمدر سده هشتم، حمداللّه مستوفی [۵۲]
حمداللّه مستوفی، نزهةالقلوب، ج۱، ص۱۰۴.
تنها از شهر خابور در اقلیم چهارم نامبرده که قباد بن فیروز ساسانی آن را ساخته بود و در سده دهم، ابن سباهی‌زاده [۵۳]
ابن سباهی‌زاده، اوضح المسالک الی معرفة البلدان و الممالک، ج۱، ص۳۰۴، چاپ مهدی عیدالرواضیه، بیروت ۲۰۰۸.
تنها از وادی خابور نام برده است.
۳.۹ - در قرن دهمآنچه مسلّم است، ناحیه خابور از سده دهم تابع عثمانیها بود و شهرهای آن مانند رقّه و رأس العین در تقسیمات ولایات عثمانی ، قضا (شهرستان) بودند. ۳.۱۰ - بعد از قرن دوازدهاین ناحیه پس از کشمکشهای سیاسی دولت عثمانی و استعمارگران در سدههای سیزدهم و چهاردهم/ نوزدهم و بیستم، با تشکیل کشور سوریه در ۱۳۱۹ش/۱۹۴۱ در محدوده این کشور قرار گرفت (سوریه). از تپهها و مراکز شهری بسیاری که در ناحیه خابور وجود داشته است، نام تلّ احمر در شمالغربی رقّه و نزدیک فرات، تلّ خِنْزیر در جنوب غربی رأس العین و نزدیک مرز سوریه و ترکیه ، تلّ کوجِک در شمالشرقی شهر حسکه و نزدیک مرز سوریه و عراق ، تلهای تَمِر و بَیْدَر در شمالغربی حسکه در نقشه ها دیده می شود. ۴ - آثار موجود در منطقهآثار متعددی از قبل از اسلام و دوره اسلامی در این ناحیه به دست آمده است، از جمله در تلّ بیعه، در مشرق رقّه؛ تلّ حمام ترکمان، در هشتاد کیلومتری شمال تلّ رقّه؛ تلّ صُوَّر، در شمال دیرالزّور و کرانه رود خابور بزرگ ؛ فخیریه واشوکانی، در دو کیلومتری جنوبی رأس العین و تلحَلَف. [۵۴]
عفیف بهنسی، سوریة، ج۱، ص۷۰، التاریخ و الحضارة: منطقةالجزیرة و الفرات محافظات الرقة، دیرالزور، الحسکة، (دمشق) ۲۰۰۱.
[۵۵]
عفیف بهنسی، سوریة، ج۱، ص۷۲ـ۷۳، التاریخ و الحضارة: منطقةالجزیرة و الفرات محافظات الرقة، دیرالزور، الحسکة، (دمشق) ۲۰۰۱.
[۵۶]
عفیف بهنسی، سوریة، ج۱، ص۸۴، التاریخ و الحضارة: منطقةالجزیرة و الفرات محافظات الرقة، دیرالزور، الحسکة، (دمشق) ۲۰۰۱.
[۵۷]
عفیف بهنسی، سوریة، ج۱، ص۹۶ـ ۹۹، التاریخ و الحضارة: منطقةالجزیرة و الفرات محافظات الرقة، دیرالزور، الحسکة، (دمشق) ۲۰۰۱.
[۵۸]
علی ابوعسّاف، آثارالممالک القدیمة فی سوریة: ۸۵۰۰ق م الی ۵۳۵قم، ج۱، ص۱۷ـ۱۸، دمشق ۱۹۸۸.
[۵۹]
علی ابوعسّاف، آثارالممالک القدیمة فی سوریة: ۸۵۰۰ق م الی ۵۳۵قم، ج۱، ص۲۴ـ ۲۵، دمشق ۱۹۸۸.
[۶۰]
علی ابوعسّاف، آثارالممالک القدیمة فی سوریة: ۸۵۰۰ق م الی ۵۳۵قم، ج۱، ص۵۴ـ۵۷، دمشق ۱۹۸۸.
۵ - مشاهیر منطقهابوریان سریح بن ریان بن سریح خابوری (از اهالی عربان ) از بزرگان خابور در سده ششم است. [۶۱]
سمعانی، ج۲، ص۳۰۲.
۶ - فهرست منابع(۱) ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ. (۲) ابن حوقل. (۳) ابن خرداذبه. (۴) ابن رسته. (۵) ابن سباهی‌زاده، اوضح المسالک الی معرفة البلدان و الممالک، چاپ مهدی عیدالرواضیه، بیروت ۲۰۰۸. (۶) ابن شداد، الاعلاق الخطیرة فی ذکر امراءالشام و الجزیرة، ج ۳، قسم ۱، چاپ یحیی زکریا عبّاره، دمشق ۱۹۷۸. (۷) ابن فقیه. (۸) علی ابوعسّاف، آثارالممالک القدیمة فی سوریة: ۸۵۰۰ق م الی ۵۳۵قم، دمشق ۱۹۸۸. (۹) فاروق اسماعیل، «اخبار جدیدة عن نفوذ مملکة یمخد (حلب) فی منطقة الخابور»، دراسات تاریخیة، سال ۱۴، ش ۱ـ۲ (آذار حزیران ۱۹۹۳). (۱۰) اصطخری. (۱۱) بلاذری (بیروت). (۱۲) عفیف بهنسی، سوریة، التاریخ و الحضارة: منطقةالجزیرة و الفرات محافظات الرقة، دیرالزور، الحسکة، (دمشق) ۲۰۰۱. (۱۳) حدودالعالم. (۱۴) حمداللّه مستوفی، نزهةالقلوب. (۱۵) محمد بن ابیطالب دمشقی، کتاب نخبة الدهر فی عجائب البَرّ و البحر، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸. (۱۶) احمد وصفی زکریا، عشائرالشام، دمشق ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۱۷) شمس‌الدین بن خالد سامی، قاموسالاعلام، چاپ مهران، استانبول ۱۳۰۶ـ۱۳۱۶/ ۱۸۸۹ـ۱۸۹۸. (۱۸) سمعانی. (۱۹) قدامة بن جعفر، کتاب‌الخراج، چاپ دخویه، لیدن ۱۸۸۹، چاپ افست ۱۹۶۷. (۲۰) المعجم الجغرافی‌للقطر العربی السوری، باشراف عماد مصطفی طلاس، (دمشق) : مرکز الدراسات العسکریة، ۱۹۹۰ـ. (۲۱) مقدسی. (۲۲) الموسوعةالعربیة، دمشق: هیئة الموسوعةالعربیة، ۱۹۹۸ـ، ذیل «الخابور (نهر)» (از علی موسی)، «الحسکة» (از شاهر جمال آغا). (۲۳) محمد بن عمر واقدی، فتوح‌الشام، بیروت: دارالجیل، (بیتا). (۲۴) یاقوت حموی. (۲۵) یعقوبی، تاریخ. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خابور»، شماره۶۷۱۰. |